Marielle Franco (1979) was het enige Afro-Braziliaanse gemeenteraadslid van de stad Rio de Janeiro, een stad waar sinds februari het leger de veiligheid handhaaft in plaats van de politie. Franco leidde de commissie die toezicht moet houden op de militaire interventie. Ze werd op 14 maart, in het centrum van Rio de Janeiro, in een auto doodgeschoten na het bijwonen van een event genaamd ‘Jovens Negras Movendo Estruturas’ (Young Black Women Who Are Changing Power Structures). Ook haar chauffeur, Anderson Pedro Gomes, overleed aan zijn verwondingen. Het heeft er alle schijn van dat het om een doelbewuste moord gaat.
DOOR GRÂCE NDJAKO
Franco wordt geboren in Maré, één van de armste favela’s (krottenwijken) van Rio de Janeiro en groeit hier ook op. Ze begint op 11-jarige leeftijd te werken om haar ouders te helpen met schoolkosten. Als kind is ze vaak getuige van het geweld in de favela’s; op sommige dagen kan zij hierdoor niet naar school. Op haar negentiende krijgt ze een dochter die ze alleen opvoedt. Ze werkt daarnaast als lerares op een peuterschool.
In het jaar 2000 komt een van Franco’s beste vrienden te overlijden tijdens een schietpartij tussen een lokale bende en de politie. Franco besluit hierop om zich toe te wijden aan het verdedigen van mensenrechten. Ze studeert Sociologie, en haalt vervolgens een master Bestuurskunde. Haar master scriptie schrijft ze over het politiegeweld in Rio de Janeiro. Franco strijdt voor de rechten van Zwarte mensen en Zwarte vrouwen specifiek, alleenstaande moeders, LHBTQIAP+-mensen en voor de rechten van mensen in de favela’s. Franco kwam namelijk niet alleen uit een favela, ze is er ook blijven wonen. Ook had zij geregeld kritiek op de gewelddadige manier waarop het leger en de politie van Rio de Janeiro optreedt in de favela’s.
“How many others will have to die for this war to end?”
Zo zijn er in Rio de Janeiro in de maand januari van dit jaar 154 mensen omgekomen door politiegeweld. De meeste slachtoffers zijn Zwart en komen uit de favela’s. Franco leidt geregeld campagnes tegen dit politiegeweld. Een paar dagen voor haar dood woont ze een protest tegen politiegeweld bij in Acari, één van de favela’s van Rio de Janeiro. De dag voor haar dood spreekt Franco zich via social media uit tegen het geweld van het leger en de politie; “Another homicide of a young man that could be credited to the police. Matheus Melo was leaving church when he was killed. How many others will have to die for this war to end?” schrijft ze op haar Twitter na de dood van Melo, een jonge zwarte man.
Met haar kritiek en haar beleid is Franco de tegenpool van president Michel Temer en diens kabinet, dat volledig bestaat uit conservatieve witte bevoorrechte mannen. “A lot of testosterone and little pigment”, schreef The Guardian over het kabinet, dat aan de macht kwam nadat de voorgaande president, Dilma Roussef, werd afgezet.
Net als in veel andere delen van de wereld is ook in Brazilië extreem-rechts aan populariteit aan het winnen. Marielle Franco was het linkse tegengeluid, de stem van de favela’s, de stem van vernieuwing. Haar dood komt hard aan, vooral bij zwarte Brazilaanse vrouwen, het leidt dan ook tot massale protesten in Rio de Janeiro en andere Braziliaanse steden.
Voor Zwarte vrouwen wereldwijd
Op beelden van de protesten in Rio de Janeiro, die na haar dood zijn gehouden, zijn veel zwarte vrouwen te zien die huilen om het verlies van een van hen, hun zuster. “When the lives of black women become important, the world will be transformed. And then, yes, all lives will matter!” roept een van hen. “We want justice for all the black lives that fall. Not only in Brazil but in the world, because our black lives matter”. De strijd die Franco in Rio voerde als Zwarte vrouw staat niet op zichzelf. Zij citeerde vaak Audre Lorde en Angela Davis, beide Zwarte queer feministen die in hun land, de Verenigde Staten, zich hebben ingezet voor Zwarte vrouwen en andere gemarginaliseerde groepen.
Bijeenkomst van Amsterdam Black Women Meetup ter nagedachtenis van Marielle Franco. Foto: Grâce Ndjako.
Franco’s dood is dan ook een verlies voor zwarte vrouwen over de hele wereld. Zo hoor ik via Zwarte media outlets voor het eerst van haar dood. Een week na haar sterven organiseert Amsterdam Black Women Meetup in samenwerking met Nieuwland een event ter nagedachtenis van Franco. Hierbij wordt haar werk verbonden met het activisme dat mondiaal bedreven wordt door zwarte feministen. Ook waren er Braziliaanse promovendi uitgenodigd om te komen spreken over de politieke situatie in Brazilië. Enkelen van hen sprak ik over wat Franco voor hen betekende.
Activiste Jessy de Abreu van The Black Archives geeft aan dat Zwart feminisme voor haar betekent dat je zoveel van jezelf en de wereld houdt dat je je uitspreekt over haat in tijden waarin iedereen angstig is. Dat is volgens haar wat Marielle Franco deed; ze zorgde voor de wereld. “Voor mij liet ze zien dat issues rondom Zwarte (queer) vrouwen geen lokale issues zijn, maar mondiale issues. Als we onze ervaringen verbinden zien we dat het deel uitmaakt van een mondiaal systeem van racisme en diens intersecties. Toen ik het nieuws hoorde dacht ik gelijk: ze zat dichtbij het veranderen van machtstructuren. Ze was te krachtig voor deze wereld”.
Voor Amandla, zwarte feminist uit Amsterdam, is het belangrijk om naar dit event te komen omdat ze haar respect wilde betuigen voor Marielle. Het gaat haar om het samenzijn, de connectie met anderen en het aanhoren van de ervaringen van Afro-Brazilianen. “We hebben iemand verloren door onrecht, ik wil niet dat het zomaar voorbij gaat. Activisme gaat verder dan Nederlandse landsgrenzen”. Ze vindt het verschrikkelijk dat weer een zwarte vrouw die goed werk doet om het leven is gekomen.
“Franco was te krachtig voor de wereld.”
Amandla ziet gelijkenissen tussen de strijd van zwarte vrouwen in Nederland en de zwarte vrouwen in Brazilië. “Onze lichamen zijn politiek. Daarom is het, dat als we strijden, de aanval vaak is op onze lichamen. Daarin zie ik de gelijkenis met Franco. Ik vind het ook belangrijk om te zeggen dat ze queer was. Het zijn in elkaar grijpende mechanismen waar we aan worden onderworpen”.
De dood van Franco heeft ook op Naomi, zwarte danseres en activiste uit Den Haag, een enorme impact gehad. “Mijn maag draaide toen ik het hoorde... alsof ik zelf betrokken was bij Marielle. Alsof ik daar in Brazillie betrokken was bij de strijd van Marielle. Afro-Braziliaans, vrouw, lesbisch/biseksueel en een duidelijk mening. Alsof ik dat had kunnen zijn. Alsof Sylvana Simons dat had kunnen zijn”. Ze is geschokt dit in 2018 nog te moeten meemaken, toch blijft ze hoopvol. “Het feit dat zij met een meerderheid door haar mensen is gekozen, geeft mij hoop! Wederom zwart, biseksueel/lesbisch, vrouw en daadkrachtig! Het doet me ook denken aan Maisha Neus uit Suriame. Of the first female president of Trinidad and Tobago en de first black female vice president of Costa Rica. There is something in the air this year and I like it!”.
Memorial van Marielle Franco bij het Mama Baranka beeld in het Vondelpark, Amsterdam. Foto: Gra
Zwart zijn in Brazilië
Op zaterdag 24 maart organiseert Amsterdam Pela Democracia, een collectief dat is opgezet door Brazilaanse expats in Amsterdam, een mars ter herinnering aan Franco. Vanaf het Mama Baranka standbeeld in het Vondelpark lopen we naar het Braziliaanse Munganga theater. Tijdens de mars roepen mensen “Marielle, Presente”, Marielle is hier, en “Hoje e sempre”, vandaag en altijd.
In het theater wordt er gerouwd en over de politieke en sociale situatie in Brazilië gediscusieerd. Joao, een Afro-Braziliaanse PhD-student, spreekt hier over zijn ervaringen als zwarte Braziliaan in Brazilië en in Nederland. Hij komt uit het noord-Braziliaanse Salvador, het hart van de Afro-Braziliaanse cultuur en de stad met de meeste zwarte inwoners in de wereld buiten Afrika. Hij vertelt hoe ook deze stad gesegregeerd is: witte en zwarte Brazilianen leven langs elkaar heen; witte Brazilianen komen niet in de wijken waar zwarte Brazilianen wonen.
Toch groeide Joao op met het idee dat alle Brazilianen gelijk zijn, omdat dit in de grondwet staat. Maar deze grondwet geldt niet voor de zwarte mensen in de favela’s. Hij vertelt over een keer toen hij jong was en naar een overdekt winkelcentrum ging in casual kleding. De beveiligingsagent hield hem voortdurend in de gaten en bleef bij hem in de buurt. Het was de eerste keer dat hij begreep wat het precies betekende om zwart te zijn.
“Zwarte mensen in Brazilië zijn steeds meer ruimte aan het opeisen en posities aan het bekleden. Hier hebben zij het recht toe. 53% van de bevolking is Zwart of bicultureel ”. Hij vertelt over het PhD-project waar hij momenteel aan werkt en dat tevens de reden is waarom hij in Nederland verblijft. Vijftig mensen waren geselecteerd. Hij was de enige zwarte persoon. Joao vraagt aan de mensen in de zaal wie er allemaal Braziliaans is en er gaan veel handen omhoog. Vervolgens vraagt hij wie er Afro-Braziliaans is en ditmaal gaan er slechts enkele handen omhoog. “Hoe kan het dat er zo weinig Afro-Brazilianen aanwezig zijn terwijl, gezien wij 53% van de bevolking zijn, de helft van de mensen hier Afro-Braziliaans zou moeten zijn? Waarom is het zo moeilijk voor Afro-Brazilianen om naar het buitenland te reizen?”.
“Zwarte mensen in Brazilië zijn steeds meer ruimte aan het opeisen.”
Het is inderdaad een opvallend gegeven dat er relatief en absoluut gezien weinig Afro-Brazilianen aanwezig zijn en ze een klein deel uitmaken van de expat-gemeenschap. Tijdens de mars geeft iemand aan nooit te hebben geweten dat er in Brazilië zo’n grote zwarte gemeenschap is; ze ziet ze zelden in de media. Wat zegt dat over de raciale dynamieken van een land dat zo lang pretendeerde een raciale democratie te zijn? Waarom zet dit gebrek aan vertegenwoordiging zich ook duizenden kilometers verderop voort?
Een raciale democratie
Joao geeft verder aan dat zwarte mensen de grootste slachtoffers zijn van politiegeweld; 76% van de slachtoffers zijn zwart. De meesten hiervan jong en afkomstig uit de favela’s. Joao koppelt het aan de geschiedenis van slavernij in Brazilië, dat een van de laatste landen was om de slavernij af te schaffen. “Na afschaffing van de slavernij kregen de voormalige tot slaafgemaakten geen steun. De staat heeft zich nooit om zijn zwarte bevolking bekommerd”.
Dan wordt hij in zijn verhaal onderbroken door een witte Braziliaanse vrouw in het publiek. “Het kapitalisme is een probleem”, stelt ze. “Als we dat niet adresseren zullen we ons blijven focussen op ras en nooit tot de kern van het probleem komen. Ze krijgt hierin bijval van een aantal witte publieksleden die stellen dat men het over het kapitalisme moet hebben en over rechts, omdat het hebben over racisme voor een nog grotere verdeling binnen links zou zorgen.
Bijeenkomst van Braziliaanse expats in Amsterdam ter nagedachtenis van Marielle Franco. Foto: Grâce Ndjako.
Hier wordt ook weer duidelijk dat de strijd voor gelijkheid die zwarte mensen voeren, op veel punten gelijkenissen vertoont. Klasse, boven ras en gender, is iets wat ook zwarte activisten in Nederland geregeld te horen krijgen van andere politieke activisten. Vaak krijgen zwarte activisten van wit linkse activisten, maar ook van andere niet-zwarte mensen, te horen dat zij zouden zorgen voor meer verdeling binnen links door de nadruk te leggen op de specifiteiten van hun raciale onderdrukking. Zo schreef Ewald Engelen onlangs een artikel in de De Groene Amsterdammer waarin hij stelt dat men de focus weer zou moeten leggen op de klassestrijd in plaats van identiteit. Men zou zich voorbij de grenzen van ras, etniciteit, geloof, taal, seksuele voorkeur en geslacht moeten mobiliseren.
Joao is het hier echter niet mee eens en probeert hen uit te leggen waarom Marielle’s Afro-Braziliaanse identiteit en het feit dat ze een vrouw was, wel degelijk factoren van belang zijn in waarom zij is vermoord. “Wanneer je zwart bent, ben je al gauw een doelwit. Ze worden zonder waarschuwing vermoord”. Wat dan weer niet het geval zou zijn voor witte burgers en politici.
“Vaak krijgen zwarte activisten te horen dat zij zouden zorgen voor meer verdeling binnen links door de nadruk te leggen op de specifiteiten van hun raciale onderdrukking.”
Een vrouw stelt dat racisme bestaat in Brazilië en dat het een groot probleem is, iets wat lange tijd is ontkent. Brazilië zag zichzelf lange tijd als raciale democratie. De term komt van de Brazilaanse socioloog Gilberto Freyre. Het idee van Brazilië als raciale democratie was lange tijd een bron van trots. Er zou in Brazilië geen sprake zijn van discriminatie op basis van ras, de economische ongelijkheid zou louter te wijten zijn aan klasse factoren. Zij zouden hierin verschillen van de Verenigde Staten, dat zou worden gekenmerkt door de raciale onrechtvaardighedem. Dit punt, een land met een vertekend zelfbeeld over diens mate van raciale gelijkheid en harmonie, deed me denken aan de situatie in Nederland.
Het tolerante Nederland; klein maar rechtvaardig, kleurenblind en vrij van racisme[i]. Racisme, dat komt alleen voor in de VS en Zuid-Afrika. “We moeten de structuren veranderen” zegt de vrouw verder. “De geschiedenis van slavernij is nog altijd een open wond in ons hart. We moeten dit allemaal begrijpen om de hedendaagse structuren te begrijpen. Door Marielle begonnen we naar deze problemen te kijken.”
Fake News
Het racisme komt ook naar voren in de manier waarop Marielle Franco in de mainstream Braziliaanse media wordt besproken. Ook Brazilië kent tegenwoordig het fenomeen ‘fake news’, en in Braziliaanse nieuwsmedia worden verschillende manieren gebruikt om Franco als persoon en politica te delegitimeren. Zij zou aan de macht zijn gekomen omdat ze banden met drugsdealers zou hebben gehad, ze zou zelfs een affaire hebben gehad met een beroemde drugsbarron. Terwijl ze in werkelijkheid alles op eigen kracht heeft bereikt, door haar werk bij verschillende mensenrechtenorganisaties en door campagne te voeren op thema’s die arme mensen in de favela’s aansprak.
Ook het feit dat ze een tienermoeder was, wordt tegen haar gebruikt. Men stelt dat ze haar kind op haar zestiende, in plaats van op haar negentiende kreeg. In de Braziliaanse media wordt ze ‘geslutshamed’. “Zij willen niet erkennen dat er zoiets als waardigheid kan bestaan in de favela’s”, stelt een van de aanwezigen. Er wordt door de aanwezigen dan ook gepleit voor eigen communicatiebronnen, omdat men de berichtgeving voor wat er in de favela’s gebeurt niet kan overlaten aan de mainstream media. Er bestaat al een site, waarop men het fake news rondom Franco probeert tegen te gaan.
“Vaak kopiëren en plakken Nederlandse media de berichtgeving uit de Braziliaanse media. Wij moeten hen ter verantwoording roepen.”
De Nederlandse media hebben hierin een zekere verantwoordelijkheid. “Deze zijn doorgaans niet geïnteresseerd in wat er in Brazilië gebeurt. Het is moeilijk om met ze in contact te komen en steun van hen te krijgen”, vertelt Márcia van Amsterdam Pela Democracia. Haar organisatie probeert in Nederland contact te leggen met journalisten om de politieke situatie in Brazilië onder de aandacht te brengen. Dit doen zij sinds de politieke crisis van 2016. “Vaak kopiëren en plakken ze de berichtgeving uit de Braziliaanse media. Wij moeten hen ter verantwoording roepen en ze vertellen wat er precies gebeurt, de daadwerkelijke situatie uitleggen. Zij reproduceren het narratief”.
Intussen wordt de moord op Marielle Franco door de regering gebruikt om de militaire en hoge politie aanwezigheid verder op te voeren en te rechtvaardigen. De federale regering van de staat Rio de Janeiro heeft aangekondigd meer geld vrij te maken voor de militaire interventie. De Brazilaanse expat-gemeenschap is bang dat dit fenomeen zich zal verspreiden naar de rest van het land, dat het land steeds meer zal worden gemilitariseerd. In de Braziliaanse mainstream media zou men dit al als dé oplossing verkopen. Het is volgens Joao niet alleen de militarisatie, iedere dag worden de mensenrechten steeds meer ingeperkt. “Er zijn mensen die zich openlijk afvragen waar mensenrechten toe dienen, hoe praat je met dit soort mensen?”.
Hoe moet het nu verder voor Afro-Brazilianen, voor Zwarte vrouwen in Brazilië? Joao vertelt dat hij Franco voor haar dood niet kende, gezien hij uit het noorden, uit Bahia komt. Het toont volgens hem aan hoe onzichtbaar de strijd van Zwarte Brazilianen, van Zwarte Braziliaanse vrouwen is. Op een van de beelden van de protesten in Rio de Janeiro die worden vertoond, roept een Zwarte vrouw: “Our message is that more and more of us black women are going to occupy every space so we can denounce every kind of racism from the state that killed Marielle, that has killed so many of us”. Het is de kreet van Zwarte vrouwen van Rio de Janeiro tot aan Amsterdam.
Marielle, Presente! Hoje e sempre!
[i]Wekker, Gloria ‘Witte Onschuld’; Amsterdam University Press (2018)
Grâce Ndjako is Master in Political Science en Philosophy. Ze schreef haar thesis over Afrikaanse filosofie en werkte onder andere met Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis en de stichting Black Renaissance met het organiseren van masterclasses over Afrikaanse en Afro-Caribische filosofie.