In Gilead van The Handmaid’s Tale zijn vrouwen werkelijk tweederangsburgers. Echter in het gelijknamige boek van Margaret Atwood is rol van ras compleet achterwege en intersectionaliteit bestaat ook niet.
DOOR MOJDEH FEILI
In april 2017 kondigde streamingdienst Hulu de serie The Handmaid’s Tale aan, die in datzelfde jaar een Emmy won voor beste dramaserie. De serie is gebaseerd op het gelijknamige boek van Margaret Atwood uit 1985, dat over de dystopische staat Gilead – vernoemd naar de gelijknamige Bijbelse plaats in Israël - gaat, waarin maar weinig mensen vruchtbaar zijn. Dit probleem wordt opgelost door het bestaan van zogenaamde handmaids; vruchtbare vrouwen die worden ingezet als draagmoeders en tijdens hun meest vruchtbare periode ritueel worden verkracht in de hoop op zwangerschap. Het boek, en ook de serie, pakt genderproblematiek uitgebreid aan en brengt een samenleving in beeld die draait om een christen-fundamentalistische versie van traditionele rollenverdeling en vrouwonvriendelijkheid; in Gilead zijn vrouwen werkelijk tweederangsburgers. Hoewel dit goed gedaan is, laat Atwood in het boek de rol van ras compleet achterwege en intersectionaliteit bestaat dan ook niet in deze wereld. De serie daarentegen probeert mensen van kleur wel een plekje te geven in Gilead, maar faalt hier wel in.
Niet zomaar populair
De populariteit van de serie, maar ook het boek dat weer op de New York Times bestsellerlijst belandde, wordt vaak gekoppeld aan het presidentschap van Trump. Het geheel ontbreken van vrouwenrechten en geen zeggenschap meer hebben over je eigen lichaam – ingebed in The Handmaid’s Tale – zijn reële angsten voor de toekomst nu Trump aan de macht is vanwege zijn visie op vrouwenrechten, zoals bijvoorbeeld abortus. Er wordt tot op de dag van vandaag veel verwezen naar de serie wanneer het gaat over Trump en zijn beleid. Zo ging op internet bijvoorbeeld een foto rond van de Britse premier Theresa May, met een gephotoshopped wit kapje, toen ze Trump ontving in een rode jurk. Dit was een duidelijke vergelijking met de handmaids, wiens kostuum bestaat uit een rode jurk met wit kapje.
Hoewel Trump’s praktijken doen denken aan The Handmaid’s Tale, ligt de fundering van Gilead in het verleden. In April 2017 verscheen een lang interview met Margaret Atwood in The New Yorker. In dit interview vertelt Atwood trots dat alles wat in het boek gebeurt al eerder heeft plaatsgevonden ergens op de wereld en dat ze van tevoren nieuwsartikelen heeft verzameld als inspiratie voor Gilead. Dit komt duidelijk naar voren als je bijvoorbeeld kijkt naar het personage Serena Joy, de vrouw van een Commander – een hooggeplaatste man in Gilead. Zij lijkt te zijn geïnspireerd door de conservatieve politicus Phyllis Schlafly, die vrouwen in de jaren ’60 opriep om zich weer te schikken in de rol van huisvrouw. Atwood geeft alleen geen duidelijkheid over de positie van de handmaids, die erg veel doet denken aan een duistere pagina van de Amerikaanse geschiedenis.
Maar niet alleen de Amerikaanse president kan vergeleken worden met een leider uit Gilead. In ons eigen land hebben we ook beleidsmakers die conservatieve meningen hebben, zoals de ChristenUnie. Zo hebben zij zich bijvoorbeeld, samen met D66 en het CDA, sterk gemaakt tegen een wetsvoorstel dat de abortuspil verkrijgbaar zou maken bij de huisarts. Hoewel D66 het gooit op een onhandige juridische constructie omdat huisartsen dan een vergunning zouden moeten aanvragen om de pil te mogen aanbieden, is de ChristenUnie duidelijk van mening dat abortus eigenlijk helemaal niet legaal zou moeten zijn, laat staan makkelijker gemaakt zou moeten worden. Het politieke standpunt van ChristenUnie over abortus komt uit een religieuze overweging, wat ook lijkt op de manier waarop de christelijke Gilead wetten rechtvaardigt, namelijk met een interpretatie van het christelijk geloof. Het soort meningen die zeggenschap over vrouwenlichamen wil beperken zijn een gevaar voor vrouwenrechten. Valentina Adami, professor aan de universiteit van Verona, legt in een artikel uit dat de vrijheid, gezondheid, veiligheid, privacy en autonomie van vrouwen niet beschermd kan worden als ze niet zelf beslissingen mogen maken over hun eigen lichaam[i]. Het gebrek aan zeggenschap over eigen lichaam is dan ook het thema dat centraal staat in The Handmaid’s Tale en dit thema laat zien waarom de meningen van Trump, maar ook de ChristenUnie, gevaarlijk kunnen zijn.
Witgewassen leed
Het is duidelijk dat het boek de problematiek in de Verenigde Staten slechts selectief behandelt; er zijn geen mensen van kleur in Gilead te bekennen. Er is een marginale verwijzing naar wat er mogelijk is gebeurd met de zwarte mensen in het verhaal door de kinderen van Cham te benoemen die zijn getransporteerd naar National Homeland One waar ze waarschijnlijk landarbeid moeten verrichten. Maar er is makkelijk over deze verwijzing heen te lezen, vooral als je niets weet over de geschiedenis van deze bijbelverwijzing en hoe dit geïnterpreteerd werd om te gebruiken als rechtvaardiging van de slavernij. Andere mensen van kleur worden helemaal niet benoemd. Wellicht was het makkelijker voor Atwood om de gecompliceerde rasproblematiek van de Verenigde Staten niet in het boek te implementeren, maar dit brengt een groot probleem met zich mee. Niet alleen omdat mensen van kleur die al in de marge staan compleet uit beeld zijn verdwenen, maar ook omdat het te sterk doet denken aan het duistere verleden van de Verenigde Staten; de slavernij. De overheersend christelijke maatschappij van Gilead gebruikt de Bijbel als manipulatiemiddel en verbiedt vrouwen te lezen uit hetgeen wat hen onderdrukt. Dit lijkt heel sterk op het feit dat de tot slaafgemaakten tijdens de slavernij hun eigen gewoontes en cultuur niet mochten uitoefenen en werden geforceerd zich te bekeren tot het Christendom, terwijl ze de Bijbel in de meeste gevallen niet eens konden lezen.
Niet alleen dat, maar ook de positie van de handmaids is goed vergelijkbaar met die van zwarte vrouwen tijdens de slavernij. Zij werden systematisch verkracht, weggerukt bij hun families en kregen een eigenaar toegewezen. De handmaids maken hetzelfde mee. Hun naam is bijvoorbeeld een indicatie van de eigenaar aan wie ze zijn toegewezen. Offred is ‘of Fred’, oftewel ‘van Fred’. In het boek wordt alleen subtiel verwezen naar haar echte naam, maar in de serie wordt in de eerste aflevering al bekend gemaakt dat haar naam June is. Omdat ik haar liever June noem dan haar als eigendom van Fred te benoemen, houd ik die naam aan. June en de andere handmaids dienen als wandelende baarmoeders voor de familie waarbij ze geplaatst zijn. Zelfs de verkrachting van de handmaids was het leed van een zwarte vrouw dat witgewassen wordt. Tijdens de slavernij werd gedwongen seks met de tot slaafgemaakten niet gezien als verkrachting omdat ze in principe eigendom waren van hun verkrachters. Bovendien werden de tot slaafgemaakten gezien als willige participanten aan hun eigen verkrachting, ondanks het feit dat ze geen keuze hadden omdat de gevolgen van een weigering desastreus zouden zijn. Het leven van de handmaids is wat dat betreft niet heel anders. Het gaat zelfs zo ver dat June denkt dat ze ervoor heeft gekozen om verkracht te worden dus dat ze het geen verkrachting kan noemen. Door dit soort overeenkomsten met het leven van tot slaafgemaakten plaatst Atwood het leed dat zwarte vrouwen hebben ondergaan in een witte context. Dit is precies waar het boek faalt als het gaat om intersectionaliteit. Alhoewel vrouwen door alle tijden heen als eigendom van mannen werden gezien, zijn er toch veel parallellen te trekken tussen het leed van de handmaids en die van zwarte vrouwen. Atwood heeft door het gebruik van witte personages agency weggenomen bij diegenen die het meeste recht hebben om het verhaal te vertellen en is het verhaal een witgewassen versie van de gruwelijke geschiedenis van de slavernij geworden. Maar het is niet alleen zwarte vrouwen waarvan de ervaring in het boek mist, want andere mensen van kleur zijn ook compleet weggelaten uit het boek.
Kleurenblindheid en stereotypen
De seriemakers hebben geprobeerd de representatie van mensen van kleur in het boek te verbeteren bij het casten voor de serie. Dus, waar het boek het bestaan van mensen van kleur bijna compleet weglaat, zie je in de serie allerlei mensen van kleur. De producer en schrijver Bruce Miller zegt dat hij Gilead naar het heden wou brengen, niet alleen door bijvoorbeeld Tinder te laten bestaan, maar dus ook door mensen van kleur een plek in deze wereld te geven. Maar volgens hem verandert deze toevoeging van diversiteit niets aan het verhaal. Miller slaat hiermee volledig de plank mis. Hoewel de intentie misschien goed was, namelijk mensen van kleur ook een plek in Gilead te geven, heeft de kleurenblinde manier waarop dit aangepakt is een averechtse uitwerking. Door Miller’s aanpak wordt de representatie van mensen van kleur in het boek helemaal niet verbeterd in de serie. Het probleem van een witgewassen geschiedenis presenteren is niet verholpen en tegelijkertijd worden er ook nog eens stereotypes van mensen van kleur neergezet. Naast het feit dat de elementen van het verhaal die doen denken aan de slavernij nog steeds gepresenteerd worden door witte mensen, zijn er hoofdzakelijk twee manieren waarop de toevoeging van mensen van kleur juist een kwalijk effect op de serie heeft in plaats van het probleem van het boek te verbeteren.
Allereerst, waar Atwood ervoor had gekozen rasproblematiek in de Verenigde Staten compleet weg te laten in haar boek door het laten ontbreken aan mensen van kleur, heeft de serie ervoor gekozen om de personages van kleur toe te voegen maar alsnog niet in te gaan op rasproblematiek of de positie van deze personages in de maatschappij. Zo hebben de meeste Marthas, onvruchtbare vrouwen die huishoudelijke taken zijn toegewezen, een donkere huidskleur. De slavernij weerklinkt in de positie die deze vrouwen hebben in Gilead, namelijk in dienst zijn van witte gezinnen. Maar denk ook aan latina vrouwen die vaak in het huishouden van witte mensen komen schoonmaken. De Commanders daarentegen zijn voornamelijk witte mannen. Wanneer ze een vergadering houden om te bepalen wat het lot van een mede-Commander die de wetten heeft overtreden moet zijn, is er is welgeteld één gekleurde Commander vluchtig in beeld op de achtergrond. Het wordt duidelijk dat witte mensen in Gilead de hoge posities vervullen en de lagere posities besteed zijn aan mensen van kleur. Dit is op zich niet kwalijk maar het feit dat er nooit expliciet op in wordt gegaan wel. Als er zo’n duidelijke scheiding wordt gemaakt in de posities waarin mensen van kleur zich bevinden, zouden de redenen ervoor besproken moeten worden. Een serie biedt zeker (meer) ruimte om in te gaan op rasproblematiek, bijvoorbeeld waarom er bijna geen Commanders van kleur zijn of dat er wellicht extra wordt neergekeken op de niet-witte handmaids. Dit wordt alleen niet duidelijk in de serie waardoor de mensen van kleur alsnog diep in de marges geplaatst worden en er geen agency wordt gegeven aan deze stemmen om hun verhaal ook te vertellen. Dit bewijst dat het toevoegen van mensen van kleur wel effect heeft op het verhaal, ondanks wat Miller denkt, en door hun positie onbesproken te laten laat hij zien dat hij het probleem van het boek niet begrepen heeft.
Daarnaast is het andere probleem van de serie dat de personages die gespeeld worden door acteurs van kleur gestereotypeerd zijn of een kleine rol toegekend. Bijvoorbeeld Luke – June’s echtgenoot – wordt gespeeld door een zwarte acteur. Hij had, voordat hij met June trouwde, een affaire met haar terwijl hij met een ander getrouwd was. Bovendien maakt hij, subtiel, een aantal vrouwonvriendelijke of antifeministische opmerkingen. Luke voldoet in die zin gedeeltelijk aan een stereotype van zwarte mannen, namelijk seksistisch en seksueel losbandig zijn[ii], maar hij speelt ook een erg kleine rol en is dus een randpersonage net zoals de Marthas en een enkele handmaid van kleur die op de achtergrond te zien is. Maar het meest kwalijke wat de seriemakers hebben gedaan betreft het personage van Moira dat wordt gespeeld door Samira Wiley. Moira is seksueel bijna agressief, of in ieder geval heel assertief. Het beeld van een seksueel losbandige en avontuurlijke gekleurde vrouw is zeker niet uitgevonden door de makers van The Handmaid’s Tale, maar gaat zelfs terug naar de tijd van voor de slavernij in de Verenigde Staten. Volgens David Pilgrim, professor in de sociologie, komt dit idee van Europese kolonisten die op hun reizen naar Afrika halfnaakte vrouwen aantroffen. Het exotiseren van gekleurde vrouwen is niet beperkt tot het beeld van de halfnaakte vrouwen in Afrika. Vrouwen uit het ‘verre oosten’ werden ook vaak halfnaakt en dansend afgebeeld om aan te duiden dat ze losbandig en seksueel willig waren[iii]. Het beeld van een losbandige gekleurde vrouw, waaronder dus Moira, wordt verder versterkt in de scene waarin de Commander en June Moira treffen in een soort prostitutiehuis genaamd Jezebel gaan, een naam die overigens wel eens werd gebruikt om losbandige zwarte vrouwen aan te duiden.
Niet alleen is Moira stereotyperend geseksualiseerd, maar haar verhaal wordt door de witte June gedeeltelijk afgepakt. In het boek denkt June vaak aan wat Moira zou doen omdat zij degene is die alle moed bezit en niet June zelf. In de serie is June ineens een hele sterke en feministisch ingestelde vrouw, eigenschappen die Moira in het boek bezit. En Moira is nu zo angstig dat ze June probeert te overtuigen dat ze niet moet samenwerken met de verzetsgroep Mayday. Het klopt wel dat Moira in het boek het vechten tegen de regels van Gilead opgegeven heeft, maar dit was meer uit apathie dan uit angst. Om nog een stap verder te gaan wordt June in de serie onderdeel van het enige glorieuze moment dat Moira heeft in het boek, namelijk een succesvolle ontsnappingspoging uit de klauwen van een opleidingscentrum voor de handmaids. Doordat de makers van de serie de twee personages zo hebben veranderd, is de casting van een zwarte Moira een heel ander soort statement. Moira is weliswaar zwart, maar kennelijk minder moedig dan de witte June. Zo wordt de kans gemist om enigszins agency te geven aan Moira’s verhaal als de strijd van een zwarte vrouw en wordt het slavernij verleden van de Verenigde Staten alsnog niet aangekaart in dit verhaal. Moira’s verhaal wordt gestolen door June net zoals Atwood het verhaal steelt van het leed die gekleurde vrouwen zijn ondergaan. Miller’s kleurenblindheid versterkt dus alleen maar waar Atwood ooit mee begon in haar boek, namelijk mensen van kleur verder de marges in duwen.
Het witte probleem zet zich voort
De seriemakers hebben heel slecht nagedacht over hun casting, waarbij structureel racisme en onbewuste stereotypen ervoor hebben gezorgd dat zwarte mensen in lagere posities worden afgebeeld en de eventuele rasproblematiek van Gilead is op een erg kwalijke manier weergegeven. Seriemaker Miller denkt dat er geen verschil is in het verhaal nu er mensen van kleur zijn toegevoegd, maar hij heeft er duidelijk niet bij stilgestaan dat het boek The Handmaid’s Tale een witgewassen versie is van een verhaal dat al bestaat en door anderen verteld hoort te worden. Uiteindelijk draait het boek, en de serie nog sterker, om witgeverfd onrecht, een gestolen geschiedenis in zekere zin.
Hoe hadden de makers het beter kunnen aanpakken?
De serie is nu het toonbeeld van de visie van een witte feminist die nog nooit van het woord intersectionaliteit heeft gehoord. De serie slaagt er gewoonweg niet in om diversiteit goed te verwerken en de problemen van het boek te verhelpen. Er waren waarschijnlijk vele opties geweest waarmee het witte probleem verholpen zou kunnen worden. Als June bijvoorbeeld zou zijn neergezet als een gekleurde vrouw was aandacht gegeven aan het leed dat deze vrouwen al eerder hadden meegemaakt. Ook had expliciete aandacht gegeven kunnen worden aan de overduidelijke rasproblematiek die nog duidelijker te voelen is in de Verenigde Staten sinds Trump aan de macht is. Wanneer het een keuze is geweest om geen gekleurde Commanders in de serie te hebben en juist veel gekleurde Marthas dan zou expliciet gemaakt moeten worden waarom dat zo is. Dat zou een betere aanpak zijn geweest dan de kleurenblindheid die de serie nu tekent.
[i]Adami, Valentina. “Women’s Reproductive Rights: A Literary Perspective.” Polemos: Journal of Law, Literature and Culture, vol. 6, nr. 1, 2012, pp. 101-123
[ii]Gray, Herman. “Black Masculinity and Visual Culture.” Callaloo, vol. 18, no. 2, 1995, pp. 401-405
[iii]Said, Edward. Orientalisten. Mets & Schilt, 2005
Mojdeh Feili is afgestudeerd van de master ‘English Literature in a Visual Culture’, waarbij de interactie tussen literatuur en visuele kunst centraal stond. Momenteel werkt ze als freelance redacteur/(copy)writer/vertaler. Ze doet vaak onderzoek naar gender en (migranten)identiteit in Engelstalige literatuur en is gespecialiseerd in de Amerikaanse cultuur met een focus op de periode van de tweede feministische golf en de seksuele revolutie. Wat betreft gender heeft ze vele invalshoeken al bekeken, zelfs de socio-biologische, en vindt dan ook dat interdisciplinair naar een onderwerp kijken alleen maar verrijkend is. Ze vroeg zich tijdens haar studie vaak af waarom er niet meer gekeken wordt naar literatuur vanuit andere vakgebieden. Dat ging niet altijd zonder strijd, maar leverde vaak geweldige resultaten op. Daarom vindt ze Blind de perfecte plek om meer te doen met haar interdisciplinaire houding. Ze is social mediaredacteur en zal ook boeken lezen en kritisch beoordelen voor de lezers.