Grâce Ndjako onderzoekt in haar laatste essay het concept 'passing' aan de hand van popcultuur en literaire klassiekers zoals Nella Larsen's Passing, Brit Bennett's De vervlogen helft, werken van F. Scott Fitzgerald's De grote Gatsby, Mad Men (2007 – 2015), Ginny & Georgia (2021 – heden) en Mariah Carey's autobiografie. Daarnaast maakt ze ook verwijzingen naar andere literaire werken, zoals Edith Wharton's The Age of Innocence en Marcel Proust's À la recherche du temps perdu.
Met dank aan de Nederlandse Boekengids waarin dit artikel oorspronkelijk is gepubliceerd.
Door Grace Ndjako
Amerikaanse fictie kent veel verhalen over personages die een andere identiteit aannemen om hun droom na te jagen en aan een ideaal te voldoen. Ze jagen vaak niet zomaar een droom na, maar de droom, de Amerikaanse, de belofte dat iedereen, ongeacht hun achtergrond, het kan maken, zolang die maar bereid is hard te werken. De zogeheten American dream gaat gepaard met het principe van de selfmade man: het idee dat individuen hun eigen toekomst kunnen bepalen en op eigen kracht succes kunnen behalen. In de Verenigde Staten kan het, want in tegenstelling tot het ‘oude Europa’ zouden de Verenigde Staten worden gekenmerkt door een grote mate van sociale mobiliteit.
In de literatuur is The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald hier een van de bekendste voorbeelden van. De hoofdpersoon probeert zijn armoedige achtergrond van zich af te schudden. Hij verandert zijn naam van James Gatz naar Jay Gatsby en wordt tijdens de drooglegging rijk dankzij de illegale handel in alcohol.
Op televisie zien we dit narratief terug in een serie als Mad Men. Hier verandert de hoofdpersoon Dick Whitman zijn naam in Don Draper. Ook hij probeert een armoedig en traumatisch verleden achter zich te laten. Hij maakt carrière in de reclame-industrie en trouwt met een vrouw uit een welgestelde familie, ze zijn WASP (White Anglo-Saxon Protestant) en haar vader is lid van een sjieke countryclub. Het kan allemaal in de Verenigde Staten, zo zegt een personage tegen Don: ‘This is America, pick a job and then become the person that does it.’ Don en zijn vrouw wonen samen met hun drie kinderen en een hond in de suburbs van New York. Het enige dat nog ontbreekt is de white picket fence voor het huis.
Het meest recente voorbeeld van dit type personage is Georgia Miller uit de Netflix-serie Ginny & Georgia. Georgia Miller heette oorspronkelijk Mary Reilly. Haar jeugd wordt gekenmerkt door armoede en seksueel geweld aan de hand van haar stiefvader. Als tiener loopt ze weg van huis. Ze wil haar verleden volledig achter zich laten en verandert daarom uiteindelijk haar naam. Jaren later eindigt ze samen met haar twee kinderen in de fictieve plaats Wellsbury om hen daar het idyllische leven te kunnen bieden waar ze zelf ooit van droomde.
Bij de American dream gaat het niet alleen om het willen behoren tot een bepaalde sociaaleconomische klasse. Er wordt een ideaalbeeld nagestreefd dat in werkelijkheid maar voor een zeer selecte groep is weggelegd.
Deze verhalen laten niet alleen zien dat het kan, maar tegelijkertijd ook dat deze Amerikaanse droom in werkelijkheid eerder een illusie is. De Amerikaanse samenleving heeft dezelfde uitsluitingsmechanismen als het oude Europa en dezelfde sociale regels die moeten worden nageleefd. Dit wordt ook in een veel ouder Amerikaans verhaal becommentarieerd: in Edith Whartons The Age of Innocence (1920) bekritiseert Madame Olenska de wijze waarop men in de hogere kringen van New York de Europese sociale normen overneemt. ‘It seems stupid to have discovered America only to make it into a copy of another country… Do you suppose Christopher Columbus would have taken all that trouble just to go to the Opera with the Selfridge Merrys?’ De oude hiërarchieën uit Europa zijn vervangen door nieuwe die net zo arbitrair zijn en waarvan de hoogste kringen alleen via geboorte te bereiken zijn, net als in Europa. In het oude Europa wordt een bourgeois als Madame Verdurin, wier enorme welvaart relatief recent is, nooit uitgenodigd in de salons van de adellijke Guermantes. (1) Op dezelfde wijze hoort Jay Gatsby er in de Verenigde Staten niet helemaal bij, zelfs niet nadat hij een enorme rijkdom heeft vergaard en ondanks de extravagante feesten die hij geeft. Hij blijft een nouveau riche die door de oude WASP-elite wordt gewantrouwd.
Het gaat dan ook niet alleen om het willen behoren tot een bepaalde sociaaleconomische klasse. Er wordt een ideaalbeeld nagestreefd dat in werkelijkheid maar voor een zeer selecte groep is weggelegd, de eerder genoemde welgestelde WASP’s. Het doel is in deze verhalen steevast om beter te assimileren in het WASP-milieu. Zo anglificeert Jay Gatsby zijn naam; zijn echte achternaam Gatz is van Duitse oorsprong (2) en zijn familie bestond waarschijnlijk uit arme boeren die recent uit Duitsland waren geëmigreerd. Zo zegt Mad Men-bedenker Matthew Weiner dat alleen het personage Roger Sterling, een oudere rijke WASP die het leven niet al te serieus neemt, er echt bij hoort. Volgens Weiner kan Mad Men worden samengevat met de vraag: ‘How do we become white?’
In verhalen over ‘passing’ – je voordoen als behorend tot een andere raciale categorie – zien we ook de geracialiseerde dimensie van de bij nader inzien toch niet zo meritocratische American dream.
Men moet niet alleen iets verkrijgen, men moet ook iets anders worden. De selfmade man is daarom ook altijd voor een deel misleiding. Literatuurwetenschapper Gary H. Lindberg zegt het volgende over de selfmade man in Amerikaanse literatuur:
The root of the matter is a peculiar sense of the self, at once buoyant and practical, visionary and manipulative. To make a self – such is the audacious undertaking that brings one into a world of masks and roles and shapeshifters, that requires one to manipulate beliefs and impressions, that elevates technical facility and gives one the heady sense of playing a game.
In de voorbeelden die tot nu toe zijn genoemd draait het steeds om een witte persoon die vanwege sociaaleconomische afkomst wordt buitengesloten. In verhalen over ‘passing’ – je voordoen als behorend tot een andere raciale categorie – zien we ook de geracialiseerde dimensie van de bij nader inzien toch niet zo meritocratische American dream. Zulke verhalen vragen expliciet: hoe worden we wit? En vooral ook: tegen welke prijs kunnen we wit worden? Dit zijn de vragen die in verhalen als Passing van Nella Larsen, De vervlogen helft van Brit Bennett en Mariah Careys autobiografie The Meaning of Mariah Carey aan bod komen. (3) De grenzen van de droom worden in deze verhalen duidelijk gemarkeerd: de Amerikaanse droom is een illusie die niet verwezenlijkt kan worden vanwege het bestaan van andere Amerikaanse illusies, met name die van witte superioriteit.
Het fenomeen passing
Historisch gezien gaat het bij passing vaak om lichtgekleurde Afro-Amerikanen die zich als witte persoon voordoen. Het is een thema dat in meerdere Hollywoodfilms aan bod komt. Twee van de beroemdste filmklassiekers over dit onderwerp zijn de verfilmingen uit 1934 (John M. Stahl) en 1959 (Douglas Sirk) van het boek An imitation of life (1933) van de Amerikaanse auteur Fannie Hurst. Ook Elia Kazans film Pinky uit 1949 gaat over passing. (4) En meer recentelijk verscheen op Netflix de film Passing (Rebecca Hall, 2021), naar het boek van Nella Larsen.
De absurditeit van de raciale hiërarchie is een thema dat in verhalen over passing veel wordt aangekaart.
De Amerikaanse historicus Thomas J. Davis stelt dat passing in de gehele Amerikaanse geschiedenis voorkomt, te beginnen bij de periode van slavernij, toen lichtgekleurde slaafgemaakten zich soms voordeden als witte mensen om te kunnen ontsnappen. Veel is er helaas niet bekend over de mensen die hier destijds in slaagden. Om succesvol te ‘passen’ moest men alle sporen van de daad uitwissen en volledig breken met het verleden. Toch is er uit deze periode een aantal gevallen bekend van slaafgemaakten die ontsnapten door zich als wit voor te doen. Een van de bekendste zaken is die van Ellen en William Craft. Ellen Craft was de dochter van een slaafgemaakte vrouw en een witte plantage-eigenaar. Vanwege de ‘One-drop rule’ (het juridische principe dat het hebben van één Zwarte voorouder, hoe ver terug ook, je al Zwart maakte) was zij als dochter van een slaafgemaakte automatisch ook een slaafgemaakte. Door zich als witte man te vermommen ontsnapte zij, samen met haar Zwarte man, die deed alsof hij haar slaafgemaakte was. Craft moest zich voordoen als witte man omdat ze als witte vrouw nooit alleen met een slaafgemaakte man had kunnen reizen.
Raciale illusie
Wat het verhaal van Ellen Craft zo uniek maakt is dat ze niet alleen moest doen alsof ze wit was maar ook alsof ze een man was, en bovendien het gedrag en de stijl van iemand uit een hogere klasse moest overnemen. Dit vergde een feilloos begrip van de sociale normen van het Zuiden van de Verenigde Staten – een samenkomst van ras, gender en klasse. Volgens de Amerikaanse historica Allyson Hobbs ontmaskerde Craft de illusie van witte superioriteit doordat zij zich op succesvolle wijze als wit persoon kon voordoen: ‘If being a (white) gentleman meant nothing more than speaking properly and walking with an “independent swagger” – conduct easily “aped” by slaves – then the racial order was more flexible than white Southerners imagined.’
De absurditeit van de raciale hiërarchie is dan ook een thema dat in verhalen over passing veel wordt aangekaart. Passing van Nella Larsen verscheen voor het eerst in 1929, tijdens Jim Crow, en is een van de bekendste romans over het fenomeen. Het verhaal speelt zich af in de jaren twintig en gaat over twee Zwarte vrouwen, Irene Redfield en Clare Kendry, die samen zijn opgegroeid maar elkaar lang geleden uit het oog verloren. Jaren later zien ze elkaar terug in een hotel in Chicago. Irene komt het hotel binnen door zich voor te doen als witte vrouw, iets dat zij voor het gemak wel eens doet om zo te worden toegelaten op plekken waar zij anders niet binnen zou komen. In het hotel merkt ze dat ze door een vrouw in de gaten wordt gehouden en vraagt zich af of deze witte vrouw door zou hebben dat ze Zwart is:
Absurd! Impossible! White people were so stupid about such things for all that they usually asserted that they were able to tell, and by the most ridiculous means, fingernails, palms of hands, shapes of ears, teeth, and other equally silly rot. They always took her for an Italian, a Spaniard, a Mexican, or a Gypsy. Never, when she was alone, had they even remotely seemed to suspect that she was a Negro.
De raciale hiërarchie is een illusie, en de raciale politiek was eenvoudig te manipuleren. De zogenaamde superieure manieren en innerlijke eigenschappen die alleen witte mensen zouden bezitten waren makkelijk te imiteren. Daarbij waren de kenmerken waarmee witte mensen iemands zwartheid dachten te kunnen bepalen alles behalve betrouwbaar, waardoor witte mensen erg slecht in staat bleken Zwarte mensen te herkennen.
Ook in De vervlogen helft van Brit Bennett zien we deze constatering terug. Het verhaal begint met een observatie over de absurditeit van de raciale politiek in de Verenigde Staten en de onwetendheid van witte mensen wanneer het aankomt op Zwarte mensen. De vervlogen helft speelt zich af in de jaren vijftig tot en met de jaren negentig en gaat over de tweelingzussen Desiree en Stella Vignes uit de fictieve plaats Mallard, Louisiana. Mallard is in 1848 gesticht door de voorvader van de Vignes-zussen, een Zwarte man met een lichte huidskleur genaamd Alphonse Decuir. Hij wilde graag een plaats voor mensen zoals hij: Zwarte mensen met een heel lichte huidskleur. Mallard is een verwarrende plaats voor witte mensen die de plaats voor het eerst bezoeken. Een jonge priester uit Dublin die de plaats ooit bezocht dacht bij aankomst dat hij was verdwaald:
De bisschop had toch gezegd dat Mallard een gekleurd dorp was? Wie waren al die mensen dan die hier rondliepen? Blond, roodharig, de donkerste nauwelijks donkerder dan een Griek. Gingen deze mensen hier in Amerika door voor kleurlingen, met wie witte mensen niets te maken wilden hebben? Hoe konden ze in vredesnaam het verschil zien?
Ook in de The Meaning of Mariah Carey draait voor een belangrijk deel om raciale illusies en hoe weinig witte mensen daadwerkelijk over Zwarte mensen weten. Mariahs moeder is Iers-Amerikaans en haar vader is Afro-Amerikaans. Verder heeft ze nog een oudere zus en een oudere broer, allebei iets donkerder dan zij. Mariah wordt door hen als het ‘gouden kind’ beschouwd, vanwege haar lichtere huids- en haarkleur. In tegenstelling tot hen kan zij doorgaan voor een wit persoon, en dan woont Mariah na de scheiding van haar ouders ook nog eens met haar witte moeder in een witte buurt, waar veel mensen er automatisch van uitgaan dat ze wit is. Mariah beschrijft hoe ze als kleuter ooit een tekening maakte van haar familie, waarbij ze voor haar vader een bruin kleurpotlood gebruikte. De leraren op school, die alleen haar moeder kenden, lachten om haar tekening en zeiden haar dat ze de verkeerde kleur voor haar vader had gebruikt. ‘Ze hadden het besef en de fantasie niet om te vermoeden dat het lichte tintje van mijn huid, mijn neus die groter was dan een dopje en de golven en krullen in mijn haar van mijn vader kwamen, mijn knappe vader met de kleur van ahornsiroop.’
Passing als constante factor in de Amerikaanse geschiedenis
Of het nu de roaring twenties zijn, het tijdperk waarin De grote Gatsby zich afspeelt, of de counterculture-periode van de jaren zestig, het tijdperk waarin Mad Men zich afspeelt – het najagen van de droom en het conformeren aan een ideaal om er daadwerkelijk bij te horen is de constante factor.
Zo is ook passing een fenomeen dat door de gehele Amerikaanse geschiedenis terug is te zien. Ellen Craft deed zich voor als witte man om een leven als slaafgemaakte te ontvluchten, maar ook na afschaffing van de slavernij werd de Amerikaanse samenleving gekenmerkt door een raciale hiërarchie. Na de Reconstruction era, de wederopbouw van de Zuidelijke staten na de Amerikaanse burgeroorlog, werden er zogenoemde Jim Crow-wetten aangenomen die raciale segregatie afdwongen, met als gevolg politieke uitsluiting, economische discriminatie en wijdverbreid raciaal geweld, vaak in de vorm van lynchpartijen. Zwarte mensen die zich in deze periode als witte persoon voordeden hadden vaak als doel te ontsnappen aan de uitvloeisels van deze wetten.
Het boek Passing speelt zich af tegen de achtergrond van de roaring twenties en de Harlem Renaissance, maar ook die van Jim Crow en de wederopleving van de Ku Klux Klan onder invloed van de film Birth of a Nation. (5) In Passing wordt er niet expliciet ingegaan op de motivatie van Clare Kendry om als witte vrouw door het leven te gaan, omdat het verhaal vanuit het perspectief van Irene wordt verteld. Wel wordt er door de personages verwezen naar het racisme en het raciale geweld, zoals de nog altijd voorkomende lynchpartijen, die waarschijnlijk Clares motivator waren.
De vervlogen helft speelt zich af in de jaren vijftig tot en met de jaren negentig en beslaat dus zowel de periode tijdens als na de afschaffing van Jim Crow. Bennett laat meerdere personages aan het woord, waardoor we bijvoorbeeld meer te weten komen over Stella en wat haar ertoe bewoog haar familie te verlaten en als witte vrouw door het leven te gaan – en over de innerlijke worstelingen als gevolg van haar besluit.
Net als de overige inwoners van Mallard hebben Desiree en Stella Vignes allebei een lichte huidskleur. Het feit dat de inwoners van Mallard een zeer lichte huidskleur hebben, beschermt hen echter niet tegen racistisch geweld. Op jonge leeftijd maken de Vignes-zussen mee hoe hun vader ’s nachts door vijf witte mannen wordt gelyncht. Wanneer de zussen zestien zijn besluiten ze weg te lopen en vertrekken ze samen naar New Orleans. Niet lang na hun aankomst verdwijnt Stella. In New Orleans had ze al eens gedaan alsof ze wit was om een betere baan te kunnen krijgen, waar ze de man ontmoette die uiteindelijk haar echtgenoot zou worden. Samen met hem vertrekt ze naar Los Angeles, waar niemand haar kent en waar ze simpelweg de witte vrouw van een welgestelde witte man kan zijn.
Afstand nemen van je verleden en het aannemen van een andere identiteit blijft nooit zonder ongewilde gevolgen.
Met de Civil Rights Act van 1964 en de Voting Rights Act van 1965 wordt Jim Crow officieel afgeschaft. The Meaning of Mariah Carey laat echter zien hoe de gevolgen van deze raciale politiek tot ver na de afschaffing van de Jim Crow voortduurden. Mariah wordt in 1969 geboren in Huntington, New York, vijf jaar nadat de Civil Rights Act is aangenomen. Toch krijgt haar familie met veel racisme te maken; zo gooien buren rauw vlees met glasscherven naar hun honden en wordt hun auto opgeblazen. Uit voorzorg lopen vader en moeder nooit samen het huis binnen. Het huwelijk van haar ouders overleeft al deze spanningen niet en ze scheiden wanneer Mariah drie is, waarna Mariah met haar moeder in witte buurten woont, waar iedereen ervan uitgaat dat ze wit is.
De prijs van passing
Afstand nemen van je verleden en het aannemen van een andere identiteit blijft nooit zonder ongewilde gevolgen. In het geval van Jay Gatsby, Don Draper en Georgia Miller leidt het tot eenzaamheid. Don Draper voelt zich zelfs met zijn vrouw en kinderen niet werkelijk verbonden omdat zij hem niet kennen, en hij is altijd bang om het leven dat hij heeft opgebouwd te verliezen. Dit zorgt ervoor dat hij zelfs zijn jongere broer, die hem jaren later per toeval terugvindt en deel wil uitmaken van zijn leven, afwijst. Het geheime verleden van Georgia Miller zorgt voor een moeizame relatie met haar dochter Ginny, die zich realiseert dat ze haar moeder niet echt kent. In verhalen over passing zien we dat ook het aannemen van een andere raciale identiteit zijn prijs kent.
De geschiedenis van Afro-Amerikanen wordt gekenmerkt door gemeenschapsbanden die steeds opnieuw worden verscheurd, beginnend bij de trans-Atlantische slavernij. Doorgaan voor wit betekende dan ook dat men de hervonden gemeenschapszin en nieuwe verbondenheid die op de plantages ontstond, vaak het enige waaraan men een gevoel van geborgenheid kon ontlenen, verloor.
Tegen de achtergrond van de geschiedenis van slavernij en Jim Crow, en vooral van het extreme geweld en de verregaande onderdrukking waardoor beide systemen werden gekenmerkt, lijkt de keuze van sommige Zwarte mensen om als witte persoon door het leven te gaan vanzelfsprekend. Toch laten verhalen als Passing en De vervlogen helft zien dat deze keuze, die als zij wil slagen een radicale breuk met de familie en gemeenschap vereist, voor Zwarte mensen nooit een eenvoudige is geweest.
De geschiedenis van Afro-Amerikanen wordt gekenmerkt door gemeenschapsbanden die steeds opnieuw worden verscheurd, beginnend bij de trans-Atlantische slavernij waarbij Afrikaanse slaafgemaakten uit hun oorspronkelijke gemeenschappen werden ontvoerd en naar het Amerikaanse continent werden verscheept. (6) Op het Amerikaanse continent zette dit proces zich voort. Op de plantages hielden slaveneigenaren geen rekening met familiestructuren van slaafgemaakten. Verschillende familieleden, zelfs kinderen, konden zomaar aan andere eigenaren worden verkocht. Desondanks ontstonden er sterke gemeenschappen en ontwikkelde zich een sterke gemeenschapszin. Doorgaan voor wit betekende dan ook dat men deze nieuwe verbondenheid, vaak het enige waaraan men een gevoel van geborgenheid kon ontlenen, verloor.De eerdergenoemde historica Hobbs zegt daarover: ‘The core issue of passing is not becoming what you pass for, but losing what you pass away from.’
In het boek Passing is Irene verbaasd wanneer ze erachter komt dat de vrouw die haar zo nauwlettend in de gaten houdt Clare Kendry blijkt te zijn. Niemand uit hun oude buurt had haar in jaren gezien en er werd volop gespeculeerd over wat er met haar kon zijn gebeurd. Irene heeft nu dan eindelijk het antwoord: Clare gaat als een witte vrouw door het leven. Clare is nieuwsgierig naar het leven dat ze heeft achtergelaten, wil graag alles weten over het leven van Irene en de mensen uit hun oude buurt en spreekt uit dat ze Irene vaker wil zien. Andersom is Irene slechts over één ding nieuwsgierig: ze wil weten hoe deze passing werkt, ‘this breaking away from all that was familiar and friendly to take one’s chance in another environment, not entirely strange, perhaps, but certainly not entirely friendly’. Breken met alles en iedereen die je kent, zomaar opduiken in een witte wereld, hoe doe je zoiets? Hoe verhoud je je ten opzichte van witte mensen? Wat doe je wanneer je andere Zwarte mensen tegenkomt?
Gaandeweg kom je er via Clares interacties met Irene achter wat het Clare kost om de schijn op te houden. Ze heeft een dochter, maar haar angst om te worden ontmaskerd weerhoudt haar ervan meer kinderen te krijgen. Zo vertelt ze Irene: ‘I nearly died of terror the whole nine months before Margery was born for fear that she might be dark. Thank goodness, she turned out all right. But I’ll never risk it again. Never! The strain is simply too—too hellish.’ Bij een bezoek aan Clare ontmoet Irene haar witte echtgenoot, die niet weet dat zijn vrouw Zwart is. Hij spreekt racistisch over Zwarte mensen en noemt Clare plagend Nig omdat haar huid donkerder wordt. Clare verdraagt alle racistische grappen en opmerkingen van haar man omdat ze niet wil worden ontmaskerd.
In De vervlogen helft wordt de sociale impact en het verlies dat gepaard gaat met het passen vanuit meerdere perspectieven getoond. Het boek gaat in op het verlies dat de moeder van de Vignes-zussen ervaart, eerst doordat haar man wordt gelyncht en daarna vanwege haar dochters die van huis weglopen. En dan is er nog het verlies dat Desiree ervaart wanneer Stella zomaar verdwijnt. Desiree heeft wel het vermoeden dat Stella als witte persoon door het leven gaat omdat ze als jong meisje in Mallard weleens verhalen had gehoord over mensen die dat deden. Maar het is vanuit het perspectief van Stella dat er wordt ingegaan op de vragen die Irene Redfield zichzelf stelt in Passing.
Fulltime door het leven gaan als witte vrouw blijkt niet eenvoudig te zijn. ‘Ze wist niet dat het heel lang duurde voordat je iemand anders werd en dat je je heel eenzaam kon voelen in een wereld die niet voor jou bedoeld was.’ Stella’s verlies bestaat uit het feit dat zij geen hechte relaties met mensen kan aangaan omdat ze altijd een rol speelt. Ze wil met niemand over haar verleden of trauma praten, zoals de moord op haar vader waar ze nog vaak aan denkt. Ze bespreekt dit zelfs niet met haar man en dochter. Voor Stella voelt het alsof ook haar dochter Kennedy onderdeel is van de rol die ze speelt: ‘Soms leek het zelfs alsof Kennedy van iemand anders was, een kind dat ze had geleend, in een leven dat ook geleend was en nooit het hare zou moeten zijn.’ Aanvankelijk durft Stella niet eens een kind te krijgen, uit angst dat het kind met een donkere huid geboren zal worden, net als Clare houdt ze het ook bewust bij één kind.
In haar autobiografie beschrijft Mariah hoe ze zich in haar jeugd vaak eenzaam voelde in de witte buurten waarin ze opgroeide, vanwege het gebrek aan contact met andere Zwarte meisjes. Ze kon in deze witte omgevingen op weinig begrip rekenen. En als witte mensen erachter kwamen dat haar vader Zwart was, had dat vaak nare gevolgen. Zo is er een wit vriendinnetje dat in tranen uitbarst wanneer ze Mariahs vader ontmoet. Mariahs moeder brengt het meisje daarop terug naar huis en ze spelen nooit meer met elkaar. Wanneer ze in groep zeven zit gaat Mariah naar een kunstzomerkamp, waar ze een rol krijgt in hun opvoering van Fiddler on the Roof. Haar vader komt naar de openingsvoorstelling en is trots op haar, maar de sfeer slaat al gauw om:
Stralend van trots gaf hij me de bloemen alsof ze een prestigieuze prijs waren. Eerst waren we allebei te opgewonden om te merken dat er mensen naar ons keken, en niet op een fijne manier, niet omdat ik het beste optreden van die avond had gegeven. Ze keken omdat mijn vader de enige Zwarte man in de zaal was en ik bij hem hoorde.
Een leven in ballingschap
Hobbs benadrukt in A Chosen Exile (2014), een boek over de geschiedenis van passing, dat het bij passing niet alleen gaat om het individu dat pretendeert wit te zijn. Passing is een sociale daad, met sociale gevolgen. Voor familieleden, vrienden en kennissen is het vaak een enorm verlies dat gepaard gaat met veel pijn. Het individu zelf kan ondertussen ook vaak maar moeizaam leven met de gevolgen van de gemaakte keuze, omdat het verleden dat ontvlucht is toch niet volledig losgelaten kan worden. In verhalen over passing zie je dan ook een diep terugverlangen naar verbondenheid met Zwarte mensen.
In Passing is er één punt waarop Clare risico’s neemt en dat is in haar contact met Irene. Irene wil Clare na haar bezoek het liefst zo snel mogelijk vergeten. Het is Clare die het contact initieert en het is Clare die dat contact met Irene nodig heeft om zich opnieuw verbonden te voelen met de Zwarte gemeenschap. Ze wil dolgraag samen met Irene Harlem bezoeken. Harlem maakte in de jaren twintig van de twintigste eeuw een culturele opleving door, met name op het gebied van literatuur (Langston Hughes, Zora Neale Hurston) en muziek (Duke Ellington, Ethel Waters). Deze periode, ook wel bekend als de Harlem Renaissance (7), was een uiting van Zwart bewustzijn en een viering van Zwarte gemeenschapszin. Een tijd die voor Clare des te pijnlijker is om buiten te staan. Ze voelt het gemis van de verbondenheid met Zwarte mensen: ‘She shook her head. “I can’t, I can’t,” she said. I would if I could, but I can’t. You don’t know, you can’t realize how I want to see Negroes, to be with them again, to talk with them, to hear them laugh.’
Het is niet alleen Stella Vignes’ band met haar dochter die lijdt onder het feit dat ze als witte persoon door het leven gaat. Haar angst om te worden ontmaskerd beïnvloedt ook haar omgang met Zwarte mensen. Ze is altijd nerveus in hun aanwezigheid en verzet zich actief tegen de komst van Zwarte mensen in haar wijk. Zelfs haar man vindt dit merkwaardig. Er komt alsnog een Zwart gezin in de wijk wonen, de familie Walker, en uiteindelijk raakt Stella toch bevriend met Loretta Walker. Loretta is haar enige vriendin, de enige persoon met wie ze echt kan praten. Soms heeft ze het vermoeden dat Loretta doorheeft dat ze Zwart is. Soms hoopt ze het zelfs, verlangend naar een oprechte band met iemand, naar een thuis. Desondanks leidt Stella’s angst om te worden ontmaskerd tot het einde van de vriendschap.
In veel van deze verhalen over passing lukt het de personages uiteindelijk niet om volledig te breken met het verleden. Ze worden er vroeg of laat toch door ingehaald, met uiteenlopende gevolgen.
Voor Mariah betekende doorgaan voor wit dat ze niet tegelijkertijd bij haar vader kon horen en geaccepteerd worden door witte mensen. Het plaatste haar buiten de Zwarte gemeenschap ter wille van een voorwaardelijke witte acceptatie. Het zijn dan ook de momenten in haar jeugd waarin haar duidelijk werd gemaakt dat ze bij de groep hoorde, die voor haar het belangrijkst blijken. Zoals wanneer haar Zwarte neefjes en nichtjes verklaarden dat ze wel hun nichtje was tegen mensen die dit in twijfel trokken:
Ze is ons nichtje wel! kaatsten ze dan direct terug. Er werd altijd in twijfel getrokken wie mijn moeder was, wie mijn vader was, bij wie ik hoorde. Maar het was niet zo moeilijk om met mijn neven en nichten om te gaan. Ik maakte deel uit van een groep. Ik maakte deel uit van hen, en ze verdedigden mij. Dat is ze wel. Het was heel simpel. En het was heel belangrijk.
In veel van deze verhalen lukt het de personages uiteindelijk niet om volledig te breken met het verleden. Ze worden er vroeg of laat toch door ingehaald, met uiteenlopende gevolgen. Voor Jay Gatsby loopt het tragisch af: hij wordt slachtoffer van het zelfbehoudende instinct van de mensen door wie hij geaccepteerd wil worden. Ze zijn hem na zijn dood ook snel weer vergeten. Vergeten en opnieuw beginnen is lange tijd de enige oplossing geweest die Don Draper voor mogelijk houdt. Het is ook het advies dat hij aan verschillende personages geeft, met name aan zijn protegé Peggy Olson. In een van de bekendste scènes in Mad Men zegt hij tegen haar: ‘Peggy, listen to me. Get out of here and move forward. This never happened. It will shock you how much it never happened.’ Dit advies blijkt voor de meeste personages uiteindelijk niet te volgen. Voor Peggy niet, die verdergaat met haar leven maar niet ontkent wat er is gebeurd en met dierbaren deelt wat haar is overkomen. Ook voor Don werkt het niet, die uiteindelijk leert om zijn verleden als Dick Whitman niet verder te verdringen. De ontwikkeling die hij in de serie doormaakt is er een van zelfacceptatie.
In veel van de genoemde boeken slagen de personages er evenmin in om volledig te breken met hun verleden. Clare Kendry kan de verbondenheid waar ze wanhopig naar op zoek is niet meer terugvinden. Haar verstandhouding met Irene, haar toegang tot de Zwarte gemeenschap, is complex en wordt gekenmerkt door de jaloezie die Irene richting Clare voelt. En haar witte echtgenoot is furieus wanneer hij er tegen het einde van het boek achter komt dat ze Zwart is. Door beide groepen wordt ze afgewezen, van welke kant de definitieve afwijzing komt blijft onzeker.
In De vervlogen helft zorgt het contact tussen Kennedy en Jude, de dochters van Stella en Desiree, voor een nieuwe wending in het leven van hun moeders en grootmoeder. Nadat ze door Desirees dochter wordt gevonden keert Stella terug naar Mallard, waar ze haar zus en moeder terugziet, wat echter niet tot een hernieuwde relatie leidt. Wel blijven hun dochters, zonder dat hun moeders het weten, contact met elkaar houden. Stella accepteert dat haar leven volledig uit leugens bestaat, en dat dit niet zal veranderen. Ze zal tegen haar man moeten blijven liegen, maar ze hoopt dat ze tegen haar dochter wel ooit eerlijk zal kunnen zijn.
Toen ze na haar pop-act uiteindelijk volledig overstapte op r&b, kwam dat voor velen als een schok, maar voor Mariah was de verandering een natuurlijke uiting van wie ze altijd al was. Ze wilde niet worden gezien als een witte vrouw met een soulvolle stem, maar als biculturele vrouw in wier muziek je de hiphop-, soul- en r&b-invloeden kon horen waarmee ze opgroeide.
In Mariahs geval zien we juist dat ze de zogenaamde ballingschap afwijst. Dit is ook in haar muzikale carrière terug te zien. In het begin van haar loopbaan als zangeres werd ze door haar platenmaatschappij als een witte pop-act neergezet. De directeur van haar platenmaatschappij wilde niet dat ze te urban, oftewel te Zwart, zou klinken. Ook wilde hij niet dat ze over haar biculturele identiteit sprak. Toen ze uiteindelijk toch meer hiphop-invloeden in haar muziek incorporeerde en volledig overstapte op r&b, kwam dat voor velen als een schok, maar voor Mariah was de verandering een natuurlijke uiting van wie ze altijd al was. Ze wilde niet worden gezien als een witte vrouw met een soulvolle stem, maar als biculturele vrouw in wier muziek je de hiphop-, soul- en r&b-invloeden kon horen waarmee ze opgroeide. Ze wilde niet langer buiten deze categorieën worden geplaatst, en zo op afstand worden gehouden van de Zwarte mensen in haar leven. Het wordt in het boek duidelijk hoe belangrijk verwantschap voor Mariah is, het gevoel bij mensen te horen. Wanneer haar vader in 2002 overlijdt, laat hij haar familiefoto’s na. Mariah koestert deze foto’s die ze bij haar thuis in een privékamertje een plek heeft gegeven. Ze noemt het haar persoonlijke kerk van familiegeschiedenis: ‘Elke foto vertelt een verhaal, het bewijs dat ik met al deze mensen verbonden ben, stuk voor stuk verschillend en heerlijk gecompliceerd.’
Een leven in ballingschap is een leven in angst.
Mariah komt tot het volgende inzicht: ‘Something in the political landscape that bothers me is how we’ve been socialized to believe that poverty is a personal failure rather than our systems failing us.’ Het is onmogelijk om een nieuw persoonlijk narratief voor jezelf te creëren dat volledig losstaat van je achtergrond. Net zoals het de Verenigde Staten en de rest van de ‘nieuwe wereld’ niet is gelukt om een nieuwe identiteit te creëren die volledig losstaat van het oude Europa en haar historisch overgedragen hiërarchieën. De American dream is een illusie, niet iedereen die maar hard genoeg werkt zal het gaan maken of erbij horen. Je hebt dan ook niet persoonlijk gefaald als je wordt gemarginaliseerd, en je hoeft je er ook niet voor te schamen. Het is niet iets dat door passing, de verandering van je identiteit en het uitwissen van je verleden kan worden verholpen. Want ook de selfmade man is een illusie, en succesvolle mensen hebben hun succes nooit zonder hulp van anderen bereikt. Je bent hoe dan ook gebaat bij het hebben van een netwerk, het behoren aan een gemeenschap, het hebben van een groep mensen met wie je verbonden bent. Een leven in ballingschap is een leven in angst. Don Draper zat ernaast – wat gebeurd is, is daadwerkelijk gebeurd. Vooruitgaan vergt erkenning van wat er is gebeurd, een breder gedeeld bewustzijn daarvan, en een collectieve inzet voor structurele verandering.
Grâce Ndjako (1989) studeerde Filosofie en Politicologie in Amsterdam en Parijs. Tijdens haar studie heeft zij zich vooral beziggehouden met postkoloniale kwesties. Ze is momenteel PhD-kandidaat filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. In 2021 verscheen Over het kolonialisme, haar Nederlandse vertaling van Aimé Césaire’s Discours sur le colonialisme. En in 2020 verscheen haar bijdrage in AfroLit: Moderne literatuur uit de Afrikaanse Diaspora samengesteld door Dalilla Hermans & Ebissé Rouw, een publicatie van Dipsaus Podcast en Uitgeverij Pluim.
Noten
(1) Dit zijn personages uit À la recherche du temps perdu, de zevendelige Franstalige romancyclus van Marcel Proust, geschreven tussen 1908 en 1922.
(2) Dit is ook terug te zien bij Joods-Amerikaanse entertainers die met het anglificeren van hun naam meer All-American willen ogen. Zo is Natalie Portman geboren als Natalie Hershlag en Winona Ryder als Winona Horowitz.
(3) Ook romans als Caucasia (1998) van Danzy Senna, Boy, Snow, Bird (2014) van Helen Oyeyemi en Light in August (1932) van William Faulkner gaan over passing.
(4) Verdere films over het fenomeen passing: Band of Angels (Raoul Walsh, 1957), met Clark Gable en Sidney Poitier; Queen (John Erman, 1993), naar het gelijknamige boek van Alex Haley (1993), met Halle Berry, Danny Glover en Martin Sheen; Devil in a Blue Dress (Carl Franklin, 1995), naar het gelijknamige boek van Walter Mosley (1990), met Denzel Washington en Jennifer Beals; The Human Stain (Robert Benton, 2003), met Anthony Hopkins en Nicole Kidman.
(5) Birth of a Nation (D.W. Griffith, Thomas Dixon) was destijds erg succesvol. In de film wordt de Ku Klux Klan gepresenteerd als een heroïsche groep die nodig is om witte vrouwen te beschermen tegen de seksuele agressie van Zwarte mannen en daarmee witte superioriteit te waarborgen. De film was echter zelfs in 1915 al controversieel.
(6) Wetenschapper Saidiya Hartman beschrijft dit aspect van de slavernij in haar boek Lose Your Mother. De moeder staat hier voor het bredere begrip van de familie, het thuis en de gemeenschap die tot slaafgemaakten werden ontnomen.(7) De Harlem Renaissance was het gevolg van de Great Migration waarbij veel Afro-Amerikanen uit het Zuiden naar grote steden in het Noorden trokken. De Harlem Renaissance werd destijds de New Negro Movement genoemd en vertegenwoordigde een nieuwe Zwarte identiteit: stedelijk en verfijnd, in plaats van ruraal en onopgeleid.